Steeds meer spotlights op Marie Kuyken, Het ‘RHYTME’ van vissen in het water

Marie Kuyken was jarenlang een onderwerp van onderzoek voor Marjan Groot (1959 - 2019). Zij was als historica gespecialiseerd in toegepaste kunst en doceerde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam (eerder aan Universiteit Leiden). In 2007 beschrijft ze Marie in haar boek Vrouwen in de Vormgeving als ‘een van de weinige en bovendien zeer professionele dessinontwerpsters van ons land.’ We kennen Marie vooral door de behangontwerpen voor fabriek Rath & Doodeheefver. Maar Marjan Groot had juist ook aandacht voor de kleurrijke en fantasievolle cloisonnépanelen, die Marie vanaf 1918 ontwierp voor meubels en als wanddecoratie. De techniek was geïnspireerd op houten blokken waarin decoraties werden aangebracht met koperen strips voor het drukken op behang, stoffen en vloerbedekking. Sinds 1904 werden deze gemaakt in de graveerderij van haar vader Wilhelm Kuyken jr. (1876-1945) in Haarlem. De toepassing van de drukblokken als decoratie op zichzelf was een idee van haar oom, beeldhouwer Hendrik van den Eijnde (1869-1939). Marie maakte het ontwerp en vaklieden in de werkplaats hamerden roodkoperen of zilveren strips in een houten paneel tot cellen, ofwel ‘cloisons’, die werden gevuld met mengsels van gips en gelatine in allerlei kleuren.

Grillig gedecoreerd haardscherm

Jan de Bruijn, nu conservator toegepaste kunst bij het Gemeentemuseum in Den Haag, wordt als hij in 2014 stageloopt bij Kunstconsult ook geïnspireerd door de cloisonnépanelen van Marie. Voor Art Deco magazine onderzoekt hij een haardscherm met cloisonné in de collectie van Kunstconsult. Dit haardscherm vertoont een ‘kleurrijke fusie tussen een slang en een draak’ te midden van laaiende vlammen in een ‘expressionistische, grillige maar gestileerde vormentaal.’ Deze voorstelling past perfect bij de beoogde functie als haardscherm, een unieke toepassing van het cloisonné. Het montuur werd vervaardigd door het gerenommeerde atelier voor siersmeedkunst Winkelman & Van der Bijl in Amsterdam, bekend van onder meer het hek- en siersmeedwerk in en aan het Scheepvaarthuis.

Sleutelstuk

Dit ‘kwalitatief hoogstaande kunstnijverheidsobject’ trekt de aandacht van het Stedelijk Museum, dat het in 2016 in overleg met Marjan Groot opneemt in de spectaculaire tentoonstelling Wonen in de Amsterdamse School. Het haardscherm wordt hiervoor aangekocht door het museum. Tegenwoordig staat het haardscherm in Stedelijk Base, de permanente chronologische collectieopstelling van kunst en design uit de periode van 1880 tot nu in de bodem van de ‘badkuip’. Hier bevindt het haardscherm zich tussen een dressoir van Michel de Klerk, een klok van Hildo Krop en een beeldhouwwerk van John Rädecker. Zo is het een sleutelstuk in de representatie van de expressionistische Amsterdamse Schoolstroming van net na de Eerste Wereldoorlog.

Gestileerd vormgegeven dieren

Het cloisonnépaneel van Marie Kuyken dat Kunstconsult recent verwierf, is bedoeld ter decoratie van de wand. Net als het haardscherm toont dit vissenpaneel een kleurrijke expressionistische voorstelling van gestileerd vormgegeven dieren. Echter, waar de grillige lijnen van de vlammen en vuurdraak zo goed pasten bij de functie als haardscherm, zijn in het vissenpaneel de lijnen juist meer geordend in de geschubde huid van de vissen. Kalme rimpelende lijnen in blauw en zeegroen suggereren water op de achtergrond. Bijzonder is de originele houten lijst met gestoken vissen, met aandacht vervaardigd en passend bij de voorstelling in het cloisonné.

Ontwerptekening in bedrijfsarchief

Vol enthousiasme over deze vondst nemen we contact op met Marjan Groot. Zij heeft inmiddels contact met nazaten van Marie Kuyken en heeft onderzoek gedaan naar het bedrijfsarchief van de firma Kuyken, waarover ze publiceerde in het tijdschrift Eigenbouwer in juni 2018. Ze herkent het paneel direct: ze heeft er een ontwerptekening van gezien in het archief. Marjan bracht ons in contact met Thierry Kuyken, de achterneef van Marie en beheerder van het bedrijfsarchief. Al gauw krijgen we een foto van het ontwerp toegestuurd. In deze tekening is de voorstelling van het paneel tot in detail terug te zien. Vooral de voorste vis is in de tekening helder uitgewerkt wat betreft kleur en lijnvoering. De twee achterste vissen lijken in de ontwerptekening wat bleek: was dit de bedoeling, vragen wij ons af? Thierry legt uit dat Marie op deze manier enige dieptewerking probeerde te creëren. Ze deed dit wel vaker om het centrale element in de voorstelling meer naar voren te laten komen. Hiervoor bracht ze ook schaduwen en reliëf aan in het cloisonné. Bij het kleuren van het cloisonné gebruikte Marie de tekening als voorbeeld. Het gaf haar vooral een eerste idee van hoe het geheel er in kleur uit zou komen te zien. Ieder ontwerp voerde ze slechts in een beperkte oplage uit, soms in verschillende kleurstellingen. Voor speciale orders werd er zelfs maar één enkel exemplaar vervaardigd.

Bestelling voor Vischerman

Thierry zoekt verder in het archief naar meer informatie over ons vissenpaneel. Zo zijn in orderboeken van de firma Kuyken panelen terug te vinden die op bestelling werden vervaardigd. Lang niet alle verkochte panelen worden hierin genoemd: panelen voor vrienden en familie, en voor tentoonstellingen, staan hier vaak niet in. Toch vindt Thierry een vermelding van ‘Vissen met titel (Rhytme)’ onder nummer 17, hetzelfde nummer als op de achterkant van ons vissenpaneel. In het orderboek staat dat dit paneel op 2 augustus 1918 werd voltooid en diezelfde dag werd verkocht aan ‘Reeder/ lid. firma Vischerman and Co, Amsterdam’ voor 165 gulden, een flink bedrag in die tijd. Zou dit ons vissenpaneel zijn?

Lijst afgestemd op cloisonné

Het bedrijfsarchief blijkt dus een belangrijke bron van informatie. Naast de tekening van ons vissenpaneel bevat het archief nog veel andere ontwerpen voor cloisonné. Marjan Groot had hierin ook al gevonden dat soms voor een paneel een gedecoreerde houten lijst werd gemaakt. Thierry vertelt dat klanten konden kiezen: ‘paneel zonder lijst, met simpele lijst (zonder gegraveerde motieven) of met een ontwerp dessin gegraveerd.’ Er zijn verschillende cloisonnépanelen met zo’n gegraveerde lijst bekend, vrijwel altijd met een thema gerelateerd aan de centrale voorstelling. Dat onderschrijft dat de combinatie van cloisonné en gedecoreerde lijst door de ontwerpster zo bedoeld is. Andere ontwerpen en foto’s in het archief tonen de veelzijdigheid van het familiebedrijf Kuyken, dat begin jaren 20 naar Dilbeek bij Brussel verhuisde en in de jaren 30 modernistische stalen buismeubelen vervaardigde onder leiding van Marie’s jongere broer, Frits.

Solotentoonstelling in 1918

De bedrijfsadministratie in het archief geeft bovendien inzicht in de handelsnetwerken en verkoop van de cloisonnépanelen. Zo werden de panelen goed ontvangen op tentoonstellingen tussen 1918 en 1921, zoals op de door Carel Lion Cachet samengestelde Tentoonstelling van Nederlandse Kunstnijverheid in het gebouw van de Maatschappij voor Beeldende Kunsten in Amsterdam en op de Jaarbeurs voor Kunstnijverheid anno 1919 in het Stedelijk Museum. In 1918 werd er zelfs een solotentoonstelling van Marie’s cloisonné gehouden in Kunstzaal D’Audretsch in Den Haag: Modern Hollandsche Cloisonné door M.C. Kuyken. Broer Frits ontwierp hiervoor het affiche. Op zoek naar meer informatie over ons vissenpaneel bekijkt Thierry in het archief de lijst van panelen voor deze tentoonstelling. Paneel nummer 17 wordt hierin inderdaad vermeld!

‘Loeigaaf’

Nu, ruim honderd jaar later, wordt er weer gesproken over een solotentoonstelling in Den Haag. Naar aanleiding van het onderzoek van Marjan Groot in het archief van Thierry Kuyken, buigt Jan de Bruijn zich opnieuw over de cloisonnépanelen van Marie Kuyken. Hij komt langs bij Kunstconsult om het vissenpaneel te bekijken. Hij vindt het prachtig, ‘een van de betere’ die hij heeft gezien. Vooral over de verfijnd uitgewerkte tekening in smalle koperen lijnen is hij zeer te spreken. En de conditie is ‘loeigaaf’ vergeleken met andere cloisonnépanelen van Marie. Zelf kent hij vooral panelen met voorstellingen van vogels of bloemen, vissen heeft hij zelden gezien. ‘De firma Kuyken is totaal onderbelicht’, zegt hij: een tentoonstelling moet hier verandering in brengen. Hij onderzoekt de mogelijkheden voor een expositie van de cloisonnépanelen in het Gemeentemuseum. Het vissenpaneel uit de handelscollectie van Kunstconsult zou daar zeker op zijn plaats zijn.

Publicaties over Marie Kuyken

Naast Marjan Groot schreven anderen al eerder over Marie Kuyken als behangontwerpster. Ype Koopmans wijdde bovendien in 1994 in zijn boek over Hendrik van den Eijnde een paar alinea’s aan het cloisonné. Zelf noemde Marjan Groot Marie voor het eerst in 1996 in het boek Kunstnijverheid in Nederland 1880-1940 en ging in 2000 nader in op Marie’s cloisonnépanelen in de collectie Meentwijk in het boek Leven in een verzameling. Het meest uitgebreide artikel van Marjan Groot over de cloisonnépanelen tot nu toe is ‘De artistieke productie van het familiebedrijf Kuyken tussen 1918 en 1960 in Nederland en België’, gepubliceerd in Eigenbouwer nummer 9 in juni 2018. In Art Deco magazine nr. 10 (2014) schreef Jan de Bruijn een uitgebreid artikel over het haardscherm van Marie Kuyken. Dit nummer is na te bestellen via abo@artdecomagazine.nl.

Bekijk hier het cloisonnépaneel van Marie Kuyken.

Tekst en foto's: Noortje Remmerswaal

© Kunstconsult – 20th century art | objects

Citeren uit deze tekst is uitsluitend toegestaan met bronvermelding en met een link naar deze pagina.