De nalatenschap van Dirk Breed (1920-2004), kunstenaar uit de polder

De verkoopexpositie Dirk Breed. Nalatenschap vindt plaats van 1 t/m 29 maart 2020 bij Kunstconsult in Amstelveen. Meer informatie.

‘Niet de mens is dominant, maar de natuur’

Tekst: Wim van Schaik, 1995

Zelden zien wij bij een beeldend kunstenaar dat het landschap waarin hij is geboren continu en consequent het thema van zijn werk is en blijft. Zo’n uitzondering is Dirk Breed. Al zo’n vijftig jaar wordt het landschap van zijn jeugd op een eigenzinnige wijze verbeeld in aquarellen, tekeningen, gouaches, maar vooral in olieverfschilderijen. Het is de ruimte van de polders en alles wat met polders te maken heeft, zoals dijken, ringvaarten, gemalen, sluizen, boerderijen, giertanks, etc. die onderwerp van zijn werk zijn.

Kolhorn aan de Zuiderzee en de Westfriese Omringdijk

Dirk Breed is geboren in het eeuwenoude dorpje Kolhorn, ver weg in de kop van Noord-Holland. In zijn kinderjaren was Kolhorn nog gelegen achter de dijk, die het vissers- en boerendorp tegen de Zuiderzee beschermde. De Zuiderzee stond nog in open verbinding met de Noordzee. Het is het ontmoetingspunt van de Zuiderzeedijk en de hoge, middeleeuwse Westfriese Omringdijk.

Als kind zag Dirk dat aan de andere kant van de dijk de Wieringermeer werd drooggelegd en dat verderop de Afsluitdijk tot stand kwam. Veel van de polderjongens die de Wieringermeer in cultuur brachten bivakkeerden in Kolhorn. Zij brachten leven in de brouwerij van het in zichzelf gekeerde plaatsje: het dorp werd meer betrokken bij wat er elders in het land gebeurde.

Noordhollandse polders

Dirks indrukken van het door de mens gecreëerde landschap in de Wieringermeer komen terug in zijn schilderijen. Op heel indrukwekkende wijze geeft hij de Noordhollandse polders weer, maar de rollen zijn omgedraaid. Niet de mens is dominant, maar de natuur. Als er al een mens in dit landschap voorkomt, is dit een nietig wezentje. Het wacht bij een bushalte, vereenzaamd in de eindeloosheid. Of een boer tornt tegen de wind op, met gekromde rug fietsend over een kaarsrechte weg, ingeschrompeld tot een kever, bezig met een ogenschijnlijk onbegonnen taak.

Afgebeeld in: A. van der Kuijl, Dirk Breed. Een levenswerk, tentoonstellingscatalogus Museum Kranenburgh Bergen, nummer 14 in de serie ‘Kranenburgh Cahiers’, Bergen 2003, p. 22.

Dreigende lucht en voelbare storm

De mens tracht het land te beheersen. Hij doet dat in een lege ruimte, waar nauwelijks verkeer is. Dirk Breed suggereert deze verkeersactiviteiten door dominante verkeersborden te plaatsen langs wegen die van niets tot niets leiden. Een dreigende lucht en een voelbare storm doen beseffen dat deze regulering in de geest van de Bijbel menselijke hovaardij is. IJdelheid der ijdelheden. Het landschap is duidelijk door de mens gemaakt. Zie eens hoe een zware dijk dwars door de weilanden loopt, aan weerszijden begeleid door gegraven sloten waarop weer dwarssloten uitkomen. Maar de natuur is autonoom geworden, wat nog eens geaccentueerd wordt door een dreigende wolkenlucht over het geheel. Er valt geen menselijk spoor (zoals een bouwwerk) te ontdekken. Het heeft de sfeer van het Scheppingsverhaal. Er zij land en water. Niet voor niets dragen schilderijen titels als Land en lucht, Lucht, water en land en Wolkenlucht.

Soms zie je wel de invloed van de mens, maar je vermoedt dat deze de strijd met de natuur heeft verloren. Op één schilderij bijvoorbeeld is een breed water weergegeven tussen twee hooggelegen dijken, die polders aan weerszijden moeten beschermen. Op de achtergrond staat een stoomgemaal, een op zichzelf groot gebouw dat in de oneindigheid nietig wordt.

Het gebouw ziet er verlaten uit, alsof het zij functie om de waterstanden te beheersen heeft verloren, de strijd tegen het water heeft opgegeven. De natuur heeft het weer van de mens gewonnen.

Sfeer van eenzaamheid en verlatenheid

Ook in andere schilderijen lijkt het leven weggevaagd. Een sfeer van eenzaamheid en verlatenheid. Is ergens een atoombom ontploft? Deze verlatenheid kan uitgroeien tot een dreiging, zoals in een schilderij waarin het stoomgemaal van Kolhorn centraal staat.  Het gebouw en de omringende huizen zien er onbewoond uit, maar wat speelt zich achter de grote ramen af?

Wat weten of vermoeden de twee voetgangers die elkaar woordloos zullen passeren als schepen in de nacht?

Moeten zij getuigen zijn van een drama of waren zij dat al? En wat is de rol van de man op het andere schilderij, die kijkt naar een geheimzinnig huis in het onheilspellend oranje-rood van de slotgracht? Dit huis wordt bovendien nog ontoegankelijker gemaakt door een palissade vóór het water. Is die lange, slanke, vorsend kijkende man Dirk Breed, op zoek naar het mysterie achter de dingen? Dit huis is niet ‘my home is my castle’, maar het is een unheimisch, betoverd gebouw.

Bijzonder kleurgebruik

Al deze voorstellingen worden nog eens geaccentueerd door een bijzonder kleurgebruik. Het zijn geen gewone groenen, blauwen, roden of turquoisen, maar er zit lading in deze kleuren. Dat wordt nog eens versterkt doordat ze naast elkaar gesteld zijn. Ze doen wat denken aan kleuren die in vroege Italiaanse schilderijen werden gebruikt, maar hebben toch een heel eigen karakter. 

Dirk Breed, Watertoren Mijdrecht II, olieverf op doek, gesigneerd 'Dirk Breed' l.o. en verso, 80x70 cm.

Rijksacademie voor Beeldende Kunsten

Dirk is het door de mens geschapen landschap steeds trouw gebleven. Hij heeft er ook bijna altijd gewoond. In 1946 verhuisde hij echter naar Amsterdam voor zijn opleiding aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten aan de Stadhouderskade. Daarna leed Dirk als jong kunstenaar een moeizaam bestaan in de stad, even onderbroken door een periode in Kolhorn. Sinds 1965 wonen hij en Lia echter weer in een polderlandschap en wel dat van Waverveen, in een huis waar het atelier centraal staat.

Aan de Waver, bij de plassen van Botshol en Vinkeveen

Dit huis ligt vlakbij de Waver en grenst aan het door de mens gemaakte plassengebied van de Botshol en Vinkeveen. De mens heeft dit landschap zo ingericht dat hij de waterstand kan beheersen, zodat het niet opnieuw onderloopt of weer moeras wordt. Voor de ontwatering van deze polders is een mathematisch aandoend patroon van dijken, sluizen, vaarten en sluizen aangelegd. De reflectie hiervan is te zien in de panoramalandschappen van Dirk. Hij geeft dit hele verkavelingspatroon in gecondenseerde vorm en op kleurrijke wijze weer, met boerderijen en huizen als legoblokjes in een eindeloos laagland. Het is een op geheel eigen wijze weergegeven landschap, gezien vanuit een hoog punt. In dit landschap zijn de hoge punten met name kerktorens. Met ijzeren discipline beklom de slecht ter been zijnde Dirk de kerktoren van Kolhorn. Hij kampt immers al 50 jaar met een chronische beenmergontsteking in één van zijn benen, wat weer gevolgen heeft voor zijn heupgewrichten.

Rode, groene en witte kolen op smalle akkers

Deze comprimering van bepaalde elementen van het landschap zien we ook bij de weergave van de veenplassen met legakkers. Legakkers zijn smalle, lange eilanden in de plas voor het maken en drogen van turf. Turf heeft eeuwenlang in de energiebehoefte voorzien voor koken en verwarming van met name westelijk Nederland. 

Dit type landschap was tot enige decennia geleden nog goed te zien in de kop van Noord-Holland, vooral in het Geestmerambacht, globaal het gebied tussen Krabbendam, Eenigenburg, Oudkarspel en Broek op Langedijk. Het was een groot gebied met heel brede vaarten en veel smalle akkers, waarop rode, groene en witte kolen geteeld werden. Een kleurrijk feest.

Westfries in hart en nieren

Dit gebied werd aan één kant afgesloten door de nog altijd imposante middeleeuwse Westfriese Dijk, die door het landschap kronkelt. Het was voor de graven van Holland een strategische dijk in hun strijd tegen de Westfriezen. Op veel van Dirks schilderijen, gouaches en tekeningen komt hij voor. Dirk Breed is Westfries in hart en nieren. Zijn voorvaderen woonden hier al eeuwen. Ook bij hem vind je dat vasthoudende en recht door zee gaande. Een nietsontziende ruilverkaveling heeft dit landschap laten verdwijnen, maar het is in de herinnering van Dirk gegrift. Dit kwam ook door de vele fietstochten van Kolhorn naar Bergen, om bij Thijs Sterk tekenlessen te nemen. Ook fietste Dirk naar de ambachtsschool te Alkmaar voor de opleiding tot huisschilder.

Op de grens van figuratief en non-figuratief

Maar dit grootse landschap is in wat minder schilderachtige vorm nog volop aanwezig bij Vinkeveen. De imposante kerk van het dorp ziet nog steeds uit over een groot wateroppervlakte. Je ziet er langgerekte legakkers, waarvan de turf met zeilschepen werd afgevoerd. Van deze zeilschepen zijn prachtige tekeningen gemaakt die een indringende tijdloosheid uitstralen. Beelden die ook voorkwamen op tekeningen uit de zeventiende eeuw. Zoals bij veel schilders worden ook Dirk Breeds tekeningen onderschat. In bepaalde panoramaschilderijen zijn deze legakkers omgevormd tot kleurrijke vakjes, omgeven door water in velerlei kleuren. Dit wiskundig patroon leidt tot een bijna abstract geheel. We komen hier op het grensvlak van figuratief en non-figuratief.

De Cuypers-kerken van Nes en Vinkeveen

Uit de geboortestreek van Dirk komen bepaalde motieven steeds weer terug, in alle jaargetijden, in alle weersomstandigheden en in allerlei variaties: het haventje van Kolhorn, het stoomgemaal, bepaalde buurtjes etc. Dat geldt ook voor zijn nieuwe woonomgeving: de Waver, Amstel die traag naar Amsterdam stroomt, het overzetpontje bij de Nessersluis, de imposante Cuypers-kerken van Nes en van Vinkeveen.

Neo-impressionistisch

In de loop van de jaren zien we en verschuiving van palet optreden. In het begin donkere schilderijen, die een zekere verwantschap tonen met schilders uit Bergen, de Ploeg-schilders uit de jaren twintig en dertig, de Duitse expressionisten. Geleidelijk wordt het palet echter lichter, met een meer neo-impressionistische toets. De vroegere schilderijen zijn glad geschilderd. De latere zijn korreliger, waarbij vooral de wolken vaak pointillistisch worden geschilderd. Vele stralen ook een minder beklemmende sfeer uit. Het wordt poëtischer, zoals de boerderij in het voorjaar met een rode ‘koraalboom’, of het winterlandschap waar een ijl waas over ligt door een smeltend rijplaagje.

Portretten

Dirk is als een noeste ambachtsman dag in dag uit, jaar in jaar uit breeduit bezig met het landschap in al zijn aspecten. Jammer genoeg zijn andere onderwerpen weinig aan bod gekomen, zoals het portret. De paar portretten die we kennen hebben een geheel eigen charme.

Ze drukken goed het wezen van de geschilderde persoon uit, zoals de onbevangenheid van de jeugd in zijn kinderportretten. Het is niet voor niets dat hij met name op de inzending van een kinderportret de Koninklijke Subsidie voor de Schilderkunst van 1952 ontving. 

Ook andere onderwerpen die boeiend zijn verwerkt kwamen weinig uit de verf, zoals een kat onder een stoel of een eendenest. Maar wie weet dat dit bij een goede gezondheid nog gaat gebeuren. Niet de minste kunstenaars zijn op nog latere leeftijd op andere onderwerpen en een andere opvatting van schilderen overgegaan.

Dirk Breed, ‘Kamer’, olieverf op doek, gesigneerd ‘Dirk Breed’ l.o., 80 x 100 cm. 

We publiceren deze tekst met toestemming van Hella van Schaik. Hij werd eerder afgedrukt in de publicatie bij de tentoonstelling ‘Dubbelbreed. Portret van een Echtpaar. Dirk Breed, landschapsschilder – Lia Breed, keramiste’, die van 25 november 1995 t/m 7 januari 1996 plaatsvond in Museum Flehite in Amersfoort en van 9 maart t/m 21 april 1996 in het Westfries Museum in Hoorn.

De verkoopexpositie ‘Dirk Breed.Nalatenschap’ vindt plaats van 1 t/m 29 maart 2020 bij Kunstconsult in Amstelveen. Meer informatie.