Eero Aarnio’s Ball Chair: Stijlicoon van de Space Age

Scandinavisch design is de term voor ontwerpen uit de Scandinavische landen waarvan de vormentaal wordt beïnvloed door het modernisme en de beperkingen van het omringende landschap. De oorsprong van dit type design ligt in de jaren 30 van de vorige eeuw. Kenmerken zijn simpele schone lijnen, functionaliteit en een minimalistisch materiaalgebruik. Het internationale succes van Scandinavisch design begon in de jaren 50. Dit is toe te schrijven aan de triënnales in Milaan, waar Scandinavische ontwerpers meerdere prijzen ontvingen, en aan de eerste uitgebreide designtentoonstelling ‘Scandinavian Design’ die door de Verenigde Staten toerde in de jaren 1954-57.

Scandinavische meubels

Deze grote populariteit bracht veel exportmogelijkheden voor Scandinavische meubelfabrikanten. Bedrijven als Fredericia Stolefabrik, Republic of Fritz Hansen, Artek, Louis Poulsen en Carl Hansen & Søn floreerden in deze tijd. Zo ook Asko, de oorspronkelijke producent van de Ball Chair. Asko richtte zich al vroeg op seriematige productie, waardoor het bedrijf rond 1960 uitgegroeide tot de grootste meubelfabrikant van Finland. Hoewel het verhaal van het ontwerp van de Ball Chair vaak wordt geromantiseerd als de zoektocht van Asko naar een innovatieve stoel, was het eigenlijk Eero Aarnio zelf die de stoel naar Asko bracht.

Eero Aarnio

Eero Aarnio studeerde in de jaren 1954-57 binnenhuisarchitectuur en industrieel ontwerpen aan de Hogeschool voor Toegepaste Kunsten in Helsinki. Na zijn afstuderen werkte hij enkele jaren voor Asko onder de ontwerper Ilmari Tapiovaara (1914-1999), waarna hij in 1962 zijn eigen ontwerpstudio begon. Aarnio begon met het ontwerpen van meubels in lijn van het Scandinavisch design met natuurlijke materialen. In zijn hart was hij echter voorstander van innovatie en begon hij te experimenteren met materiaalgebruik en dan voornamelijk met glasvezel. Waar het vormen van hout zijn beperkingen had, bood glasvezel ontzettend veel nieuwe mogelijkheden. Een van Aarnio’s uitspraken in die tijd was: ‘Design means constant renewal, realignment, growth’.

Het ontwerp van de Ball Chair

Het ontwerp van de Ball Chair was ontstaan vanuit de zoektocht van Eero Aarnio naar een nieuwe variant op het klassieke stoelthema. Na het maken van een aantal schetsen kwam hij erachter dat de bol de perfecte vorm had: door zijn geometrie gaf deze vorm de optimale kracht met minimaal materiaalgebruik. Bij de uitwerking pinde hij, samen met zijn vrouw Pirko, tekeningen met een schaal van 1 op 1 op de muur. Door zichzelf in deze tekeningen te verbeelden kwam hij tot de juiste afmetingen van de stoel. De volgende stap was het maken van het eerste prototype. Met multiplex creëerde hij een bolvormige mal. Hierop bracht hij met papier-maché laag na laag aan, totdat de gewenste eindvorm was bereikt. Hierna werd de buitenkant gelamineerd met glasvezel om zo het omhulsel van de stoel af te maken. Het eerste resultaat was helaas minder perfect dan gedacht. De constructie was niet sterk genoeg om zijn vorm te behouden. ‘Het leek op een misvormde aardappel’, aldus Aarnio. Als oplossing bracht hij ter stabilisatie een metalen ring op de opening van de bal aan. Nu behield het prototype wel zijn vorm.

Space Age

Na een aantal maanden tevergeefs een fabrikant te hebben gezocht, kreeg Aarnio de kans zijn stoel te laten zien aan Liro Santalahti, manager van de Duitse tak van Asko. Deze zag in de Ball Chair de potentie om Asko’s naam wereldwijd bekend te maken en stelde enthousiast voor de stoel te presenteren op de Internationale Meubelbeurs van 1966 in Keulen.

Dat bleek een gouden greep: de Ball Chair viel voor het publiek perfect in het plaatje van het Space Age tijdperk. Iedereen die wat voorstelde moest de stoel gezien hebben, de Ball Chair was dan ook het meest gefotografeerde object van de gehele beurs. De bestellingen stroomden binnen, alleen al tijdens de beursweek uit meer dan 30 landen.

Antisociale laat-me-met-rust-stoel

Een artikel in de New York Times uit 1966 noemt de Ball Chair de meest antisociale, laat-me-met-rust-stoel in Europa, die meer mannen dan vrouwen fascineert. Het ontwerp wordt omschreven als de ideale stoel voor de zakenman die zich thuis van het kabaal wil afscheiden om in alle rust zijn krant te lezen.

De stoel heeft eigenlijk de werking van een kamer in een kamer; wanneer iemand in de stoel zit wordt diegene omringd door de globe en is zo geïsoleerd van afleidingen van de buitenwereld. Met zowel de kleuren van de bekleding als van de glasvezel buitenlaag kon gevarieerd worden. Voor wie zich in de stoel toch te zeer van de buitenwereld afgesloten voelde maar de stoel wel graag wilde bezitten, kwam Aarnio met de optie een telefoon of speakers in de stoel te installeren.

Oliecrisis

De Ball Chair bleef in productie bij Asko tot de oliecrisis van 1973, die de gehele productie van kunststofproducten beperkte. Later werd de productie opgepakt door fabrikant Adelta. In 2008 bracht Aarnio een nieuwe versie van de Ball Chair uit, de Ball Chair Audio. Aan deze versie zijn voor het eerst armleuningen toegevoegd en een modern audiosysteem van Anthony Gallo waaraan een telefoon, IPod of laptop kan worden aangesloten. Samen met het originele ontwerp wordt deze versie sinds 2016 geproduceerd door Eero Aarnio Originals.

Ronde vormen

Hoewel de Ball Chair met zijn gladde, plastische uiterlijk in eerste instantie tegenover het succesvolle Scandinavische design van de jaren 50 lijkt te staan, kan het ontwerp qua vorm en functionaliteit eigenlijk toch als een voortzetting van traditie worden gezien. De perfecte geometrische vorm van de bol borduurt voor op de organische ronde vormen van het design uit de jaren 50. Waar hout de rondingen limiteerde, kon glasvezel de bolvorm wel voltooien. Al met al zou je het een natuurlijk gebruik van een niet-natuurlijk materiaal kunnen noemen.

Het nieuwe ontwerp van Aarnio had invloed op andere Scandinavische ontwerpers. De Ovalia Egg Chair van de Deense designer Henrik Thor-Larsen is bijvoorbeeld direct af te leiden van de Ball Chair. Het idee van een geïsoleerde ruimte door een bolvorm bereikte ook ontwerpers buiten Scandinavië. Een voorbeeld hiervan is de Isolation Sphere van de Franse ontwerper Maurice-Claude Vidili uit 1971.

Designklassieker

Mede dankzij de bolvorm van ruimtesatellieten Sputnik en Echo groeide de stoel van Aarnio uit tot een icoon van het Space Age tijdperk en de Popcultuur. Voor futuristische films als Moon Zero Two (1969) en de serie The Prisoner (1967-1968) werd de stoel als decorstuk gekozen. Vanaf de jaren 90 wordt de designklassieker in de media gebruikt om er de setting in de jaren 60 mee aan te duiden.

Meerdere musea hebben de Ball Chair in hun collectie, zoals het MoMA in New York, het Vitra Design Museum in Weil am Rhein, Centre Georges Pompidou in Parijs en het Stedelijk Museum in Amsterdam. Het afgebeelde exemplaar uit de verkoopcollectie van Kunstconsult is van 9 juni tot en met 11 november 2018 te zien in het Textielmuseum in Tilburg.

Tentoonstelling

Simply Scandinavian | Nordic design 1945-2017, Textielmuseum, 9 juni t/m 11 november 2018.

Afgebeeld werk

De op de foto afgebeelde Ball Chair met blauwe bekleding is in de tentoonstelling te zien en behoort tot de handelscollectie van Kunstconsult.

Tekst: Daan Ram, hoofdfoto: Erik Rijper, collectie Kunstconsult – 20th century art | objects, historische foto’s: eigendom van Eero Aarnio Archives.